برنامه اجرایی آزمایشگاه جامع تحقیقاتي
حوزه پژوهش و بطور خاص پژوهشهای آزمایشگاهی در دانشگاهها با چالشهای متعددي روبروست. شاخصترين چالشها در اين حوزه خاص پژوهشي (خصوصاً در مراکز دور از پايتخت) کمبود، عدم روزآمدي، عدم توزيع عادلانه و عدم استفاده بهينه از تجهيزات آزمايشگاهي است. بيتوجّهي به اين مسائل منجر به افزايش غير اقتصادي هزينه ها، بيعدالتي، فساد و انحصار در اين حوزه پژوهشي ميگردد. در دراز مدّت اين امر حرکت رو به جلو در عرصه هاي نوين پژوهشي آزمايشگاهي را که غالباً نيازمند تكنولوژيهاي گران قيمت و جديد ميباشند، به شدت به جغرافيا و افراد خاصي محدود ميكند.
در راستای تخفیف، تعدیل و کم کردن اثرات منفی اين چالشها، اجراي راهکار تاسيس آزمايشگاههاي جامع تحقيقاتي بصورت مجموعه هاي متمرکز سختافزاري و نرمافزاري براي مديريت، ارتقا و تسهيل كنندگي استفاده از تجهيزات آزمايشگاهي در دانشگاههاي سراسر كشور از اهميت و ضرورت ويژه اي برخوردار است. در راستاي اجراي اين راهكار برنامه ريزي شده و ابلاغ شده از طرف معاونت محترم تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت، برنامه اجمالي زير با اتكا بر امكانات و چالشهاي بومي پژوهشهاي آزمايشگاهي پيشنهاد ميگردد.
امکانات و چالشهای حوزه آزمایشگاه های تحقیقاتي دانشگاه شهيد صدوقي يزد
برای آشنایی بیشتر با چالشهاي پژوهشهاي آزمايشگاهي در دانشگاه ضروري است تا مختصر توضيح در ارتباط با امکانات موجود و مشکلات گريبانگير آزمايشگاه هاي تحقيقاتي و آموزشي دانشگاه علوم پزشکي شهيد صدوقي يزد تشريح شود:
۱- تعداد زیادی از تجهیزات موجود دارای کاربردهاي موازي و غالباً از گروه تجهيزات آمادهسازي و آناليز نمونه ها بصورت منفرد[۱] آنهم بصورت پراکنده در گروه های مختلف آموزشی و مراکز تحقیقاتی سراسر دانشگاه ميباشند. اين امر نيز در غالب موارد به خاطر تاکيد گروه هاي بورد آموزشي تحصيلات تکميلي براي در اختيار داشتن اين تجهيزات به عنوان حداقل تجهيزات مورد نياز براي تربيت دانشجوي تحصيلات تكميلي توسط گروه هاي آموزشي بوده است. اين پراكندگي و تعدّد، زمينه ساز عدم استفاده بهينه و انحصاري از تجهيزات موجود و عدم تمركز بودجه اي براي خريد تجهيزات با فناوري بالا شده است.
۲- تجهیزات آزمایشگاهی نیازمند پايش عملکرد و انجام کاليبراسيون بصورت مداوم هستند. در حاليکه بطور معمول غالب دستگاه هاي موجود در آزمايشگاه هاي دانشگاه حتي بصورت ساليانه اين فرايند پايش و کاليبراسيون برايشان اتفاق نميافتد و در ضمن حتي پس از بروز نقص در آنها بخاطر سردرگمي كارشناسان و در بسياري از موارد عدم پاسخگويي فروشنده ها براي ارائه خدمات، تعميرات آنها توسط افراد غير حرفه اي انجام ميگيرد و همين امر زمينه ساز كاهش “عمر مفيد استفاده” دستگاه ها حتي تا كمتر از نصف ميگردد.
۳- خرید مواد مصرفی غالب دانشکده ها و مراکز تحقیقاتی توسط نيروي کارپرداز غيرمتخصص در زمينه مواد مصرفي و تجهيزات آزمايشگاهي و بر اساس سلايق متنوع و کمتر كارشناسيشده انجام ميپذيرد. مورد ديگر در ارتباط با خريد مواد و وسايل مصرفي پر استفاده در مراكز مختلف است. اين مواد غالباً در بسته بنديهاي با حجم بالا به فروش ميرسند ولي مصرف غالباً فردي آنها در مراكز مختلف، زمينه ساز گذشتن تاريخ مصرف و دور ريختن اجباري آنها ميگردد. اين اتفاق بصورت بسيار شايع در ارتباط با مواد و وسايل مصرفي سفارش داده شده در پايان نامه ها اتفاق ميافتد. دليل آنهم در غالب موارد اين است كه دانشجو و راهنماي او به دليل عدم تخمين صحيح و در بسياري موارد ترس از مواجهه با كمبود، مواد و وسايل را بصورت مازاد بر مصرف سفارش ميدهند. متعاقب آن اين مقادير مازاد، بصورت مسئولانه مديريت نمیگردد و معمولاً بصورت تاریخ گذشته دور ریخته میشود.
۴- کارشناسان آزمایشگاه های گروه های آموزشی و مراکز صرفاً تحقيقاتي براي گذراندن دوره هاي مداوم تخصصي آزمايشگاهي تئوري و عملي کمتر مورد نظارت و پيگيري متمرکز هستند و غالباً از طريق نيروهاي طرحي و در حال تحصيل تامين ميشوند كه كاملاً بر كار متمركز نبوده و موقتي هستند. همين امر زمينه ساز عدم آموزش و رعايت بسياري از موارد ايمني زيستي و بهداشت آزمايشگاهي توسط كارشناسان و در لايه بعدي دانشجويان ميشود.
هدفگذاری مرحله ای و برنامه پیشنهادی براي اجراي آنها
فاز اول: هدایت بودجه تجهیزات، فراهم کردن شرایط جذب بخش خصوصی
۱. در الویت قرار دادن آزمایشگاه جامع تحقیقاتی در تخصيص بودجه هاي دولتي و خيريه مساعده اي براي خريد تجهيزات آزمايشگاهي-تحقيقاتي
۲. انتخاب و آماده سازی فضای فیزیکي مستقل، اختصاصي، قابل توسعه، استاندارد و در دسترس براي آمادهسازي آزمايشگاه جامع تحقيقاتي در دراز مدت
۳. حمایت و مذاکره برای جذب مشارکت مالی بخش خصوصی براي سرمايه گذاري در آزمايشگاه جامع تحقيقاتي
– منظور بخش خصوصی فعال در حوزه آزمایشات صنعتی، بهداشتی، زيست محيطي و غذا-داروي مجرب و داراي نيروي انساني خبره در ارائه خدمات آزمايشگاهي (بصورت برون سپاري مکمّل در بخشهاي داراي جذابيت سرمايه گذاري براي بخش خصوصي) بر اساس قردادي شفاف و فيمابين دانشگاه و شرکت خصوصي با هدف تسريع تجهيز و ارتقا سطح کيفي خدمات آزمايشگاهي قابل ارائه توسط آزمايشگاه جامع تحقيقاتي
روش اجرا:
۱. گذراندن مصوبه های قانونی در شورای ریاست دانشگاه:
- الویت تخصیص بودجه خرید تجهیزات آزمايشگاهي به آزمايشگاه جامع تحقيقاتي
- عضویت سرپرست آزمایشگاه جامع در کمیته تجهیزات آزمايشگاهي دانشگاه به عنوان عضو ناظر بر اجراي مصوبات شوراي رياست دانشگاه در بحث تجهيزات آزمايشگاههاي تحقيقاتي
۲. انتخاب فضای فیزیکی بر اساس دستورالعمل ابلاغي از طرف معاونت وزارتخانه با در نظر گرفتن شرايط زير:
- حداکثر فضای فیزیکی مستقل و موجود در سطح دانشگاه
- صرف حداقل هزینه عمرانی جهت آمادهسازی فیزيکي فضاي آزمايشگاه و دريافتکنندگان خدمات آزمايشگاهي
- آماده ترین فضا برای کسب حداقل شاخصه های فضایي لازم براي استاندارد ايمني آزمايشگاهي “سيستم مديريت کيفيت آزمايشگاه ها و کاليبراسيون ISO/IEC ۱۷۰۲۵”
فاز دوم: تجمیع تجهیزات آزمایشگاهی در قالب مديريت متمرکز آن
با توجّه به شرایط کمی و کیفی تجهيزات، فضاي فيزيکي، نيروهاي کارشناس آزمايشگاهي و الگوي مصرف نامناسب مواد و وسايل آزمايشگاهي حاكم بر سيستم آزمايشگاه هاي تحقيقاتي دانشگاه علوم پزشكي شهيد صدوقي يزد پيشنهاد ما براي اين فاز فراهم كردن امكانات سخت افزاري، نرمافزاري و نيروي انساني متخصص براي اجراي راهكار مديريت متمركز آزمايشگاه هاي تحقيقاتي با استفاده از سامانه تحت شبكه “مديريت جامع آزمایشگاه های تحقیقاتی دانشگاه” جهت ساماندهي چالشهاي ذکر شده در بالا و رسيدن به اهداف پايين است:
۱. امکان استفاده سریع و آسان از خدمات آزمایشگاه جامع و سایر آزمایشگاه هاي تحقيقاتي دانشگاه بصورت براي انجام حضوري (تحت فرايند خريد خدمت آموزش مهارت آزمايشگاهي) و غيرحضوري (توسط کارشناس خبره مربوطه و با مجوز اساتيد راهنما و مجريان اصلي پايان نامه ها و طرحهاي تحقيقاتي)
۲. امکان ایجاد انبار مواد و تجهیزات مصرفی آزمایشگاهي بصورت متمرکز
۳. امکان ارزیابی و ارائه دوره های آموزشی تخصصي آزمايشگاهي مداوم تحت شبکه براي دانشجويان و کارشناسان آزمايشگاه هاي تحقيقاتي
روش اجرا:
۱. لازمه قطعی اجرای این فاز، گذراندن مصوبه های قانوني در شوراي پژوهشي دانشگاه در مشارکت حداکثري و الزامي آزمايشگاه هاي تحقيقاتي سراسر دانشگاه در برقراري و افزايش همکاري با آزمايشگاه جامع تحقيقاتي در قالب سامانه تحت شبکه “مديريت جامع آزمایشگاه های تحقیقاتی دانشگاه” است.
۲. ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از تمام تجهیزات آزمایشگاهي فعال و غير فعال آزمايشگاه هاي تحقيقاتي
۳. ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از نیازمندی هاي مواد و وسايل آزمايشگاهي مصرفي آزمايشگاه هاي تحقيقاتي
۴. ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از تمام خدمات آزمایشگاهی (بالقوه و بالفعل) آزمايشگاه هاي تحقيقاتي
۵. ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از تمام کارشناسان آزمایشگاه ها به تفکیک توانمندي هاي آزمايشگاهي
۶. ارائه خدمات واسطه ای با ثبت اولیه نیازمندی ها و عقد قرارداد فيمابين توسط ارائهدهندگان و دريافتکنندگان خدمت از طريق سامانه تحت شبکه “مديريت جامع آزمايشگاه هاي تحقيقاتي دانشگاه”
۶-۱ دریافت خدمات تخصصی آزمایشگاه ها از بیرون و از داخل دانشگاه
- تسهیل فرایند دریافت خدمات آزمایشگاهي بصورت برون سپاري به آزمايشگاه هاي تحقيقاتي خارج و داخل دانشگاه با نظارت فني و رسمي آزمايشگاه جامع براي جلوگيري از ضايع شدن حقوق ارائه دهنده و دريافت کننده خدمت.
۶-۲ ارائه خدمات تخصصی آزمایشگاه ها به بیرون و به داخل دانشگاه
- تسهیل فرایند ارائه خدمات آزمایشگاهی قابل ارائه از طرف آزمايشگاه هاي تحقيقاتي داخل و خارج دانشگاه با نظارت فني و رسمي آزمايشگاه جامع براي جلوگيري از ضايع شدن حقوق ارائه دهنده و دريافت کننده خدمت.
۶-۳ خرید خدمات تعمیر و کالیبراسیون دستگاه هاي آزمايشگاه هاي تحقيقاتي دانشگاه بطور متمرکز
- ارتقا نیمه عمر مفید استفاده از دستگاه های آزمایشگاهي با متمرکز کردن و نظارت مداوم فني و رسمي آزمايشگاه جامع بر کاليبراسيون و تعميرات دستگاه هاي آزمايشگاهي براي جلوگيري از ضايع شدن حقوق دانشگاه
۶-۴ ایجاد انبار مواد و وسایل آزمایشگاهی مصرفي مشترک آزمايشگاه هاي تحقيقاتي بصورت متمرکز
- تقاضاها پس از استعلام از این انبار و در صورت موجود بودن بر اساس میزان دقیق مورد نیاز، با حفظ شرايط نگهداري موقت و ميان مدت استاندارد زنجيره سرد (موارد آزمايشگاهي تخريب پذير) انجام ميپذيرد.
۶-۵ ارائه دوره های تخصصی آزمایشگاهی تحت شبکه به دانشجويان و کارشناسان آزمايشگاهي
فاز سوم: تجهیز آزمایشگاه جامع تحقیقاتی به تجهيزات فوق پيشرفته[۲]
نظر به ضرورت رعایت اصل عدالت، مشارکت و همکاری تمامی گروه های پژوهشي و آموزشي در امر سياستگذاري و اجراي طرح آزمايشگاه جامع تحقيقاتي انجام اين مرحله نيازمند تشکيل يک كميته علمي و فني مشورتي با شرايط و وظايف زير ميباشد:
۱. نیمی از افراد این کمیته از اعضاي هيات علمي و محققين دانشگاه از دانشکده ها و مراکز مختلف پژوهشي دانشگاه و نيمي ديگر از مجموعه از کارپردازان دانشكده ها و مراكز تحقيقاتي و نمايندگاني از قسمتهاي پشتيباني و مالي دانشگاه خواهند بود.
۲. این افراد با تایید معاونت پژوهشی دانشگاه انتخاب و توسط سرپرست آزمايشگاه جامع تحقيقاتي تاييد ميگردند.
۳. همکاری در تهیه لیست خرید دستگاه هاي آزمايشگاهي با فناوري بالا جهت استقرار و ارائه خدمت در آزمايشگاه جامع تحقيقاتي بر اساس الويت بندي نيازهاي دانشگاه و گروه هاي مختلف
۴. همکاری و مشارکت در تصمیمگیری در حوزه برون سپاري تکميلي تجهيزات داراي جاذبه سرمايه گذاري به بخش خصوصي و ساير مراکز ارائه دهنده خدمات آزمايشگاهي مانند آزمايشگاه هاي جامع دانشگاه هاي ديگر و شبكه هاي آزمايشگاهي كشوري در قالب تفاهم نامه هاي ارائه خدمات متقابل
روش اجرا:
۱. دعوت از افراد کمیته مشورتی و تهیه لیست الويتهاي دستگاهي براي خريد از طريق برگزاري مناقصه با رعايت تشريفات اداري و مالي دانشگاه
۲. دعوت از افراد کمیته مشورتی و تهیه لیست الويتهاي دستگاهي براي برون سپاري خدمات تخصصي آزمايشگاهي از طريق برگزاري مناقصه با رعايت تشريفات اداري و مالي دانشگاه
[۱] تجهیزات را در چهار سطح دستهبندی کردیم: ۱- تجهیزات آمادهسازي نمونه ها بصورت منفرد، ۲- تجهيزات آناليزگر نمونه ها بصورت منفرد، ۳- تجهيزات آمادهسازي نمونه ها بصورت گروهي، ۴- تجهيزات آناليزگر نمونه ها بصورت گروهي